We zijn een etmaal op Naoshima. Het tweede deel daarvan lopen we ‘s ochtends door Honmura, het oude dorp aan de oostkust waar  zich op 6 locaties het Art House Project toont. Oude huizen getransformeerd tot kunst. Zoals het huis van de tandarts. We zien een patchwork van roestige golfplaten, hout en glas. De drie kamers binnen spetteren. Helblauw de een, diepzwart de ander. De derde bevat over twee etages een afgietsel van het Vrijheidsbeeld, geflankeerd door oude ansichten en krantenknipsels.

In het dorp ook het Ando-museum. In het omhulsel van een houten huis van meer dan een eeuw oud heeft hij een modern betonnen skelet gemaakt. In de kelder een ronde ruimte. De rand van het plafond is verwijderd en laat licht binnen. Ik koop een boek over zijn werk dat vorige week door hem is gesigneerd. Sinds de expositie over Japanse architectuur op de Lauriergracht is hij voor mij gaan leven. Hij maakt ruimte. Je wilt erin lopen, de verhoudingen voelen, je verbazen over de klimop op het beton en het licht dat de ongrijpbare partner is van de door hem gemaakte vormen. En dan dat strenge materiaal, dat spannend harmonieert met de bestemming van het ontwerp en met de omgeving.

We reizen ‘s middags naar Takamatsu. Dat wordt de uitvalsbasis voor de komende dagen. We besluiten morgen het plan te laten vallen om andere eilanden te bezoeken. Geen twee keer twee uur op een ferry voor een uurtje Inajima. Dat wordt uitslapen!

We verkennen de stad. Die blinkt in elk geval uit in winkels. We lopen een overdekte winkelstraat in en merken dat er geen eind aan komt. Kilometers arcades, en in de parallelstraat geldt het zelfde voor restaurants. Negen van de 10 bestaan uit een bar waar mannen zonder gezelschap aanschuiven om een hap naar binnen te werken. Als het kan, laten ze ruimte tot de andere gasten. Geen contact. Waarom zitten al die mannen hier om 8 uur ‘s avonds? Waarom alleen, waarom niet thuis? De burgemeester van Tokio haalde vandaag het nieuws met haar voornemen om geen medewerker van de gemeente nog langer na 8 uur p.m. te laten werken. Ze gaat een squad oprichten om overwerk te bestrijden. Overwerk is een nationaal probleem, meldt het bericht. Het is slecht voor de gezondheid en slecht voor families.

Ik begrijp het nu. Die mannen kunnen niet meer op hun benen staan. Die moeten iets eten als ze ver na 18 uur hun gebouw uit strompelen. Ik stel me voor dat de kok zijn pappenheimers kent, en zoals de kroegbaas in Amsterdam vroeger de jonge jenever bij binnentreden uitschonk voor de stamgast, serveert hij hier de rijst met toebehoren uit aan Masuyo, Kenji en Ryo als hun uitgeholde gezichten zich in de deur tonen.